۱۲ شهریور رنگرزی
در صنعت قالی بافی هنر رنگرزی اهمیتی تقریباً یکسان با طراحی و بافندگی دارد و اصولاً بدون وجود رنگ نقشی آفریده نمی شود . علم رنگرزی در گذشته بسیار پیچیده بود و رموز ان همیشه در خانواده های رنگرز باقی می ماند و کمتر کسی می توانست از اسرار آن آگاهی یابد . هر رنگرز با به کار بردن شیوه های مخصوص به خود رنگ هایی با تونالیته های مشخص را تولید می کند که مشابه آنها را تقریباً در سایر کارگاه ها نمی توان یافت به همین دلیل رنگ یکی از عوامل تشخیص بافت های مناطق مختلف است .
در رنگرزی مهارت رنگرز در کاربرد مواد رنگی اهمیت ویژه ای دارد و عامل درخشندگی رنگ تنها مواد الوان نیست ، زیرا فرش هایی وجود دارند که الیاف آنها با موارد رنگ دار مرغوب ، رنگ آمیزی شده ، اما به علت عدم مهارت رنگرز و فقدان نفوذ رنگ به داخل الیاف ، فرش رگه دار شده و یا بر عکس بر اثر اشباع الیاف از مواد رنگی ، هنگامی که فرش های مجاور نفوذ می کنند. همچنین کیفیت و نوع الیافی که در رنگرزی به کار برده می شود نیز مهم است به این صورت که هر گاه چند دستهت کلاف مختلف را در یک زمان و تحت شرایط یکسان و حتی اتوماتیک رنگ آمیزی کنند نتیجه ی کار در تمام آنها یکسان نخواهد بود و هر کلافی رنگی متمایز از کلاف های دیگر به خود می گیرد .
با تجزیه ی نور در یک منشور بلوری ، همانند رنگین کمانی که بعد از بارندگی در هوای آفتابی تشکیل می شود ، هفت رنگ بنفش ، نیلی ، سبز ، زرد ، نارنجی و قرمز به وجود می آید . در این مجموعه رنگ های زرد ، قرمز و آبی رنگ های اصلی و بنفش و سبز و نارنجی رنگ های مکمل نامیده می شوند که از ترکیب آنها با یکدیگر به نسبت های مختلف دنیایی از رنگ ها به وجود می آید به این ترتیب که انواع سبزها از مخلوط زردها و آبی ها ، انواع بنفش ها از ترکیب آبی ها و قرمز ها و انواع نارنجی از ترکیب زرد ها و قرمز ها به دست می آید . همچنین از ترکیب رنگ های مکمل با یکدیگر ، می توان به رنگ های اصلی با درجات رنگی متفاوت دست یافت . در عمل برای به دست آوردن رنگ سبز ابتدا کلاف ها را با نیل و سپس با یک ماده ی رنگی زرد می کنند . برای به دست آوردن رنگ نارنجی ، الیاف را در مرحله ی اول با روناس و یا هر قرمز دیگری به رنگ قرمز در آورده و سپس در خم محتوی رنگ زرد ، وارد می کنند .
برای به دست آوردن رنگ ارغوانی الیاف را ابتدا به رنگ قرمز در آورده و آنگاه در نیل وارد می نمایند و به همین ترتیب با تغییر در نسبت رنگ های به کار رفته به مجموعه های رنگی متعددی دست می یابند .
رنگ ها را بر اساس ساختمان فیزیکی ، کیفیت شیمیایی ثبوت و نوع دندانه ههایی که با آن به کار می برند و یا روش های رنگرزی تعریف و طبقه بندی می کنند .
ما در اینجا رنگ ها را در دو گروه رنگ های طبیعی و رنگ های شیمیایی مورد مطالعه قرار می دهیم .
رنگ های طبیعی
رنگ های طبیعی شامل رنگ هایی هستند که یا منشا گیاهی داشته و از ریشه ، گل ، برگ ، میوه و پوست تنه ی نباتات به دست می آیند و یا رنگ های حیوانی که موجوداتی مانند حشره ی قرمزدانه و صدف ارغوان مولد آنها هستند و یا مانند خاک رس معادن استخراج می شوند .
وجود رنگ های گوناگون در فرش های ایرانی که در قرن های گذشته بافته شده اند مبین این نکته است که صنعت رنگرزی در ان سرزمین سابقه ی طولانی داشته است . پژوهش های باستان شناسی موید آن است که ایرانیان در رنگرزی مانند سایر اقوام و ملل قدیم بسیار با تجربه بوده و رنگ هایی که در منسوجات خود به کار می برده اند بسیار با دوام و چشم گیر بوده است .
ایرانیان برای رنگرزی پشم و ابرایشم از دیرباز از گیاهان رنگ دار نظیر انار، گردو ، روناس ، اسپرک و همچنین از حشره ی قرمزدانه اسصتفاده می کرده اند .
سال های متمادی رنگ های گیاهی یکی از اقلام صادردراتی ایران بوده است . در اواخر دوره ی قاجاریه کارگاه های متعدد رنگرزی در جوار کارگاه های قالی بافی فعالیت پررونقی داشته اند . در این کارگاه فرآورده های گیاهی مازاد بر مصرف داخلی را که در ککارگاه های تولید رنگ سائیده و عمل آورده و بسته بندی شده بود به خارج صادر می کردند .
با وجود کشف رنگ های شیمیایی ، رنگ های طبیعی در بسیاری از کارگاه های رنگرزی هنوز مورد استعمال فراوان دارند و گاهی نیز آنها را همراه با مواد شیمیایی در رنگرزی الیاف پشمی و ابریشمی به کار می برند .
رنگ های طبیعی اغلب گران قیمت بوده و کاربرد آنها نیز مشکل بوده و در ضمن همه ی فام های رنگی را نمی توان در این سری رنگ ها به دست آورد .
کاربرد رنگ های گیاهی بیشتر در روستاها و یا در میان ایلات معمول است که اینگونه مواد را در مزارع و مراتع حوالی دهات خود و یا در مسیر کوچ ایل به مقدار فراوان در اختیار دارند .
حدود یکصد و بیست نوع گیاه رنگ دار در ایران شناسایی شده اند که از برگ ها و تنه و ریشه و گل ها و میوه های آنها رنگ های گوناگون به دست می آیند .
علاوه بر این از تعدادی از گل سنگ ها و جلبک ها نیز رنگ های طبیعی استخراج می شوند . این گل سنگ ها غالباً در نواحی مرطوبی کنار دریا ، جنگل ها و روی صخره ها می رویند که آنها را پس از جمع آوری و خشک نمودن در رنگرزی به کار می برند . از ترکیب مواد رنگ دار این گل سنگ ها در رنگرزی با دانه های مختلف بیشتر رنگ هایی در فام های قهو ه ای ، خاکستری ، زرد و نارنجی به دست می آید . کاربرد مواد رنگ دار این گل سنگ ها در رنگرززی به علت عدم شناسایی خواص آنها به طور کامل و همچنین فراوانی سایر مواد رنگ دار طبیعی چندان معمول نیست .
در اینجا یادآوری این نکته ضروری است که در یک رنگرزی شسته رفته توجه به انتخاب مواد رنگی مرغوب و وسایل و ظروف مناسب و رعایت نکات فنی لازم مانند عملیات مقدماتی آماده نمودن کلاف ها ، زمان جوش دادن ، تمیزی وان ها و خمره های رنگرزی از مسائل پر اهمیتی هستند که از دیده ی یک رنگرز ماهر و دقیق نمی توانند پوشیده بمانند .
رنگ های شیمیایی
گسترش صنایع نساجی و قالی بافی در قرن نوزدهم و نیاز روز افزون این صنایع به رنگ های ارزان و متنوع با کاربرد آسان لزوم کشفیات سریعی را در زمینه ی رنگ های شیمیایی مصنوعی ایجاب می نمود . برای دست یابی به این هدف دانشمندان شیمی پژوهش های پر دامنه ای را شروع کردند تا اینکه اولین رنگ مصنوعی توسط پرکین کشف شد و در سال ۱۸۵۶ به بازار آمد . در پی آن در سال ۱۸۶۹ ترکیب مصنوعی آلیزارین ( ماده ی رنگی موجود در ریشه ی روناس ) به وسیله ی دو نفر شیمی دان به نام های گرابه و لیبرمان ساخته شد . در سال ۱۸۹۷ نیل مصنوعی که توسط بایر شیمست معروف آلمانی کشف شده بود به صورت تجارتی وارد بازار شد .
در ابتدای پیدایش و ساخت رنگ های شیمیایی تعداد آنها بسیار محدود بود ولی با پیشرفت علم شیمی رنگ های گوناگون با قابلیت مصرف برای تمام الیاف مصنوعی و طبیعی ساخته شد و به بازار آمد .
رنگ های شیمیایی بعد از پیدایش به سرعت در کارگاه های رنگرزی رواج پیدا کردند متاسفانه استفاده از برخی این رنگ ها که به نام رنگ های جوهری و یا آنیلینی معروف هستند لطمه ی فراوانی به صنعت قالی بافی ایران وارد کردند . این سری رنگ ها در مقابل نور و آب به هیچ وجه ثبوتی ندارند و تنها به علت ارزانی قیمت و شفافیت و همچنین سهولت کاربرد در ابتدا به میزان نسبتاً وسیعی در کارگاه های رنگرزی مورد استفاده قرار گرفتند .
برخلاف تصور عده ای که کلیه ی رنگ ها ی شیمیایی مصنوعی را به نام رنگ های آنیلینی می شناسند ، رنگ های آنیلینی فقط به گروه کوچکی از ترکیبات شیمیایی که در اطاف حلقه ی بنزین تشکیل می شوند گفته می شود .
بی ثباتی رنگ های جوهری در مقابل نور و آب موجب آن شد که تصور شود که ککلیه ی رنگ های مصنوعی در مقابل این گونه عوامل نامساعد دارای واکنش نامطلوب هستند در حالی که حقیقت امر این است که به جز رنگ های جوهری سایر انواع این رنگ ها در مقایسه با گروه رنگ های طبیعی در بسیاری از موارد واکنش قوی تری نسبت به نور و آب از خود بروز می دهند .
در سری رنگ های شیمیایی به غیر از رنگ های قلیایی و همچنین رنگ های اسید قوی که موجب ضعیف شدن الیاف می شوند و یا رنگ های راکتیو که کاربرد آنها بیشتر بر روی الیاف سلولزی در صنایع نساجی است ، سایر رنگ های شیمیایی از قبیل گروه رنگ های خمی (مانند نیل مصنوعی ) دارای ثبات خوبی در مقابل نور و آفتاب هستند . همچنین رنگ های کرومی از سری رنگ های شیمیایی بسیار با ثباتی هستند که به میزان فراوانی در رنگرزی مصرف می شوند .
تابش مستقیم اشعه ی آفتاب در یک مدت طولانی بر روی الیاف رنگی و فرش هایی که با این رشته ها بافته شده باشند ایجاد رنگ پریدگی می نمایند . در صورتی که تمامی سطح فرش به صورت یکنواخت در معرض تابش واقع شود اشکال عمده ای بروز نمی کند ولی هر گاها قسمتی از سطح فرش مانند اشکال عمده ای بروز نمی کند ولی هر گاه قسمتی از سطح فرش مانند حاشیه ی مجاور یک پنجره در یک دوره ی طولانی تحت تاثیر تابش قرار فرش دو رنگ شده و در نتیجه در زیبایی و ارزش تجارتی آن تاثیر زیاد باقی خواهد گذاشت . اشکال بزرگ تر آن است که این الیاف در مقابل شست و شو نیز پایداری لازم از خود نشان نمی دهند .
شست و شوی فرش یک عمل اجباری است که در طول حیات فرش مکرر صورت می گیرد . در صورتی که الیاف آن در مقابل عمل شست و شو فاقد ثبات لازم باشند قسمتی از رنگ های خود را در این مرحله از دست می دهند و بسیاری از مواقع این رنگ های اضافی به سایر قسمت های فرش سرایت کرده و باعث خسارت عمده می شوند .
الیاف رنگی فرش در مقابل عامل سایش نیز باید از ثبات کامل برخوردار باشند . چون الیافی که با توان سایشی کم در بافت فرش به کار می روند در اثر مرور رمان و با پا خوردن رنگ خود را از دست می دهند و در نتیجه فرش کم رنگ و بور می شود .
رنگ های جوهری یا بی ثبات
بیشتر رنگ های اولیه ی شیمیایی در این گروه طبقه بندی می شوند . این سری رنگ ها در مقابل نور و آبا به هیچ وجه ثبوتی ندارند . امروزه فرش های رنگ پریده ای که در زمان پیدایش این رنگ ها بافته شده ااند دیده می شوند که فاقد زیبایی عا و شکوه فرش های قدیمی بوده و ارزش احتمالی آنها فقط به دلیل قدمت آنها است . رنگ های قلیایی در این گروه هستند و بدیهی است اثر مصرف آنها باید خودداری شود از دیگر عیوب این سری رنگ ها این است که در مرور زمان پرزها در سطح فرش به رنگ خاکستری در می آیند در حالی که قسمت انتهایی و بن پرزها تقریبا رنگ اولیه ی خود را حفظ می کنند . با تمام این عیب ها هنوز هم متاسفانه به لحاظ ارزانی و شفافیت و کاربرد آسان آنها برخی از رنگرزان بی اطلاع ، در رنگرزی الیاف خود ، به ویژه در فام های فیروزه آبی و نارنجی ، از این رنگ ها استفاده می کنند .
رنگ های نیمه ثابت
این رنگ ها در مقایسه با رنگ های سری اول الوانی با ثبوت بسیار بیشتری هستند و در اثر مرور زمان در مجاورت با نور نیز تا حدودی رنگ ملایم به خود گرفته و به اصطلاح فنی پخته می شوند . خوشبختانه بیشترین تعداد از رنگ های شیمیایی در این گروه قرار دارند .
رنگ های ثابت :
رنگ هایی هستند که ثبات آنها دائمی است و الیاف رنگ شده با آنها در مقابل و با شست و شو تغییر رنگ نمی دهند . عیب بزرگ این رنگ ها این است که در اثر مرور زمان حالت خامی خود را از دست نداده و مایه ی نرم و ملایم به خود نمی گیرند و به اصطلاح جا افتاده نمی شوند (مانند رنگ های کرومی ) این سری رنگ ها چون با دندانه ی بیکرومات پتاسیم به کار می روند به این نامیده می شوند . رنگ های گرومی در اواخر قرن نوزدهم شناخته شده اند ولی بیشتر مصرف خود را بعد از جنگ جهانی دوم در رنگرزی پیدا کرده اند و امروزه به میزان فراوانی در رنگرزی الیاف قالی های ایرانی مصرف می شوند .
دو رنگی ناگهانی :
هرگاه در متن و حاشیه ی فرش یک تغییر ناگهانی رنگ دیده شود به اصطلاح به آن ((ابرش)) می گویند . این کیفیت که گاه ممکن است زیبا و دلپسند هم باشند ممکن است در سطح معینی از فرش امتداد پیدا کرده و سپس قطع شود . دلیل بروز این حالت ، تغییرات مدت جوش کلاف ها و یا کم و زیاد شدن مواد رنگی و دندانه های مصرفی در موقع رنگرزی است . یکی دیگر از علل بروز کیفیت دو رنگی عدم خاصیت یکنواختی در رنگ پذیری پشم است . اگر پشم خوب شسته شده و جور و یک دست شود خاصیت رنگ پذیری آن یکنواخت خواهد شد و به همین دلیل بعضی ها عقیده دارند که به جای رنگ کردن کلاف خامه بهتر است پشم رنگ شود که در این صورت پشم رنگ شده در مرحله ی حلاجی یکنواخت می شود . کیفیت دو رنگی بیشتر در مراکز بافت عشایر و روستایی که به علت کمبود سرمایه کلاف های پشم را در دفعات مختلف خریداری می کنند به وجود می آید . و در کارگاههای بزرگ قالی که کلاف های رنگ شده را که همیشه به مقدار کافی در اختیار دارند کمتر به چشم می خورد .
کهنه نما نمودن فرش :
پشم های فرش با گذشت زمان و در اثر اصطکاک با عوامل خارجی و یا به اصطلاح ((پا خوردن)) فلس های خود را از دست داده کهنه نما و شفاف می شوند . برای کهنه نما نمودن فرش و برای آنکه قالی ها رنگ آمیزی خام و زننده ی خود را از دست بدهند از دیر زمان در ایران مرسوم بوده است که فرش ها را در کوچه بازار در زیر پای عابرین قرار داده و یا در آفتاب پهن کرده و با آب و چوبک و خاکستر که خاصیت قلیایی دارند آنها را شست و شو می دادند . همین عمل را نیز می توان با یک ماده ی شیمیایی به نام هیپو کلریت کلسیم که نام تجاری آن سود و یا پودر سفید گری است انجام داد چه پشم در مجاورت املاح کلر فلس های خود را از دست داده و صیقلی می شود . این عمل را اصطلاحا کلرینه کردن پشم و یا دواشور نمودن می نامند . عمل دواشور نمودن بیشتر در مورد فرش های صادراتی معمول است و تجار فرش برای آنکه اصالت و قدمت بیشتری به فرش های خود بدهند آن ها را دواشور کرده و سپس صادر می نمایند .ولی با روش های جدید آزمایشگاهی می توان نوع رنگ های به کار رفته و همچنین قدمت الیاف فرش را تشخیص داد . به کمک همین روش ها امروزه توانسته اند تاریخ بافت برخی از فرش هایی را که در این اواخر به تقلید از کارهای قرون گذشته بافته شده و به غلط به آن زمان ها منتسب کرده اند تعیین کرد .